روند اسلام‌گرایی در ترکیه؛ تشدید تحرکات جریان‏‌های اسلامی رادیکال

به گزارش روایت فردا کانال تلگرامی اندیشکده زاویه در مطلبی با عنوان روند اسلام‌گرایی در ترکیه؛ تشدید تحرکات جریان‏‌های اسلامی رادیکال نوشت:

گزارش سازمان دیانت ترکیه در مورد فرقه‌های مخفی مذهبی که توسط روزنامه جمهوریت فاش شده است، شامل یافته‌هایی است مبنی بر اینکه مجلات «توحید» و «کوکلو دئیشیم (تغییر بنیادین)» که در آنکارا راهپیمایی کردند و خواستار «امت»، «شریعت» و «جنگ با اسرائیل» شدند، با هدف ایجاد خلافت و برچسب زدن دموکراسی به عنوان «کفر» عمل می‌کنند.

در این گزارش آمده است که هالیس بیانجوک، سردبیر مجله توحید، «خلافت را یک مسئله اعتقادی می‌داند و هر نوع حکومتی غیر از این را کفر (انکار ایمان) می‌داند.» در همین گزارش همچنین اشاره شده است که حزب التحریر که مجله «تغییر بنیادین» به آن وابسته است، «ادعاهایی وجود دارد مبنی بر اینکه آن‌ها تحت کنترل و حمایت قدرت‌های جهانی فعالیت می‌کنند.»

روزنامه جمهوریت، گروه‌های اسلام‌گرای رادیکال مجله «تغییر بنیادین» و مجله «توحید» را بررسی کرده است که اخیراً به دلیل سازماندهی راهپیمایی در مرکز آنکارا با ترویج «امت»، «شریعت» و «جنگ با اسرائیل» مورد انتقاد و توجه قرار گرفتند. جمهوریت گزارش داده که مجله «تغییر بنیادین» ارگان انتشاراتی حزب التحریر، یک سازمان تروریستی که توسط دادگاه عالی تجدیدنظر تعیین شده و برای ایجاد «خلافت» تلاش می‌کند، است، در حالی که مجله توحید ارگان انتشاراتی گروه پیشین، «جماعت توحید و سنت» به رهبری هالیس بیانجوک است که به دلیل ارتباط ادعایی با القاعده و داعش محکوم شده است.

مشخص شد که این دو سازمان همچنین در گزارش «سازمان‌های مذهبی – اجتماعی، تشکل‌های سنتی مذهبی – فرهنگی و گرایش‌های جدید مذهبی» که با نام گزارش «فرقه‌های مخفی» نیز شناخته می‌شود و توسط سازمان دیانت در سال ۲۰۱۶ تهیه شده بود، گنجانده شده‌اند. در این گزارش آمده است که این دو سازمان با هدف ایجاد خلافت عمل کرده‌اند، زیرا دموکراسی را عملی غیراسلامی می‌دانند.

این گزارش همچنین به بررسی شخصیت هالیس بیانجوک، معروف به ابوحنظله، یکی از رهبران مجله توحید و جنبش آن پرداخته است. در این گزارش آمده است که بیانجوک در مصر تحصیلات مدرسه‌ای داشته و برخلاف آموزه‌های سنتی اسلامی، رابطه بین دین و دولت را یک امر ایمانی می‌دانسته است. در این گزارش آمده است که بیانجوک «به ضرورت یک حکومت دینی/شرعی و اینکه این حکومت باید توسط یک خلیفه رهبری شود، اعتقاد دارد. از نظر او، هر نوع حکومتی غیر از این، طاغوت، مغایر با توحید و شرک است. او خلافت را یک امر ایمانی می‌داند و هر نوع حکومتی غیر از این را کفر (انکار ایمان) می‌داند.»

بیانجوک در مصاحبه‌ای با مجله توحید در سال ۲۰۲۲، از این گزارش انتقاد کرده و اظهار داشته بود: «مورد علاقه جدید دولت، جماعت ارن‌کوی و فرقه‌های مذهبی مبتنی بر مدرسه در منطقه بیتلیس/ سیرت است. آن‌ها گروه‌های اسماعیل‌آقا، منزل و سلیمان‌جیلار را کنار گذاشته‌اند… اگر به زودی درباره عملیات‌ها چیزی شنیدید، تعجب نکنید. به نظر می‌رسد دولت نه اهل سنت‌گرایی (جماعت اسماعیل‌آقا)، نه ثروت زیاد، جمعیت زیاد و پنهان‌کاری (جماعت منزل) و نه مخالفت و پنهان‌کاری زیاد (جماعت سلیمان‌جیلار) را می‌خواهد. دولت جوامعی را می‌خواهد که پذیرای همه تفاسیر باشند، ثروت خود را با صاحبان قدرت به اشتراک بگذارند، با اردوغان مخالفت نکنند و کاملاً مطیع باشند.»

اساساً بعد از بروز اختلاف میان جماعت گولن در سال‌های 2013 به بعد و کودتای نافرجام این جماعت علیه ساختار حاکم، رویکرد دولت در قبال جماعت‏ها و طریقت‏ها تغییر یافته است و به نوعی رفتار سیاسی توأم با شک و تردید و تقابل را پیش می‏برد. به ویژه رجب طیب اردوغان دیگر تحمل هرگونه تحرک و توطئه علیه ساختار حاکم را ندارد و از سال‌های 2016 به بعد سیاست تضعیف و فروپاشی جماعت‏‌ها و طریقت‌‏های مطرح و ریشه‌‏دار ترکیه را در دستور کار قرار داده است.

این گزارش خاطرنشان کرد که حزب‌التحریر، که در سال ۱۹۵۳ تأسیس شد، فعالیت‌های خود را از دهه ۱۹۹۰ گسترش داد و تحت تأثیر موج رادیکالیزاسیونی قرار گرفت که با جنگ خلیج فارس آغاز شد. این گزارش خاطرنشان کرد که این سازمان به اردن، سوریه، شمال آفریقا، ترکیه و آسیای جنوبی – مرکزی گسترش یافته است و افزود: «اعضای آن که در خاورمیانه تحت ظلم و ستم قرار گرفته‌اند، در اروپای غربی، به ویژه در میان مهاجران نسل دوم، در حال تجدید ساختار هستند. فعالیت‌های آن‌ها در ازبکستان و قرقیزستان توجه را به خود جلب می‌کند.»

این گزارش تأکید کرد که دیدگاه‌های برجسته حزب‌التحریر بر احیای خلافت متمرکز است و اظهار داشت: «به گفته حزب‌التحریر، جهانی که امروز در آن زندگی می‌کنیم باید بر اساس مفاهیم “دارالکفر (کشورهای غیراسلامی)” و “دارالاسلام (کشورهای اسلامی)” بازسازی شود. کشورهای اسلامی که از نظر تاریخی تحت مرزهای خلافت بوده‌اند، باید دوباره در اسلام ادغام شوند. کشورهای اسلامی باید با یک ایدئولوژی اسلامی جهانی در همه جا گسترش یابند. نظم دموکراتیک، نظامی کفرآمیز است. اسلام همچنین جمهوری را که مبتنی بر نظم دموکراتیک است و در آن حاکمیت متعلق به مردم است، نمی‌پذیرد.

باید خاطرنشان کرد این گرایش به رادیکالیسم اسلامی در سایه و پوشش ساختار حاکم بر ترکیه در بیش از دو دهه گذشته اتفاق افتاده است؛ اردوغان در دوران خدمت به عنوان شهردار استانبول، گفته بود: «خدا را شکر که من پایبند شریعتم؛ نمی‌‏توان همزمان هم سکولار بود و هم مسلمان». این گرایش به اسلام سیاسی و شریعت‌‏محوری بعد از سال‌های 2010 اوج گرفت و شکل علنی یافت. طوری که بحث نئوعثمانی‌‏گری و خلافت اسلامی در جمع برخی از نظریه‌‏پردازان اسلام‌‏گرای حامی حزب عدالت و توسعه و افکار عمومی موافق، مطرح شد و مخالفین از خلافت/ سلطانیسم اردوغان سخن گفتند. در نظم خلافت‏گونه و سلطان محور/ رئیس محور، آنچه اولویت دارد رأی و نظر شخص حاکم است؛ لذا اردوغان نه تنها با بلوک اپوزیسیون ناسازگار است، بلکه منتقدین اسلامی درون حزبی و نهادی به ویژه جماعت‌‏ها و طریقت‏‌های دینی را هم تحمل نمی‏‌کند.

به طور کلی برخلاف دوره اول (سال‌های 2002 الی 2010) حاکمیت حزب عدالت و توسعه که یک زبان سیاسی نسبتاً دموکراتیک و سکولار بر کشور حاکم بود؛ در دوره دوم (2011 الی 2017) و به ویژ دوره سوم (2018 تاکنون)، زبان سیاسی شکل و فرم اسلامی و شبه‌‏اقتدارگرایانه یافته است. اینک نشانه‌هایی از اسلامی شدن بخش‌های سابقاً کمالیست حکومت و نیز جامعه به چشم می خورد. مقصود از اسلامی شدن، نفوذ اندیشه‌ها و ارزش‌های اسلامی در نهادها، شیوه‌‏های زندگی، زبان سیاسی و رسانه‌ها است. همه این نشانه‏‌ها زمینه «ترس از اکثریت‏‌سالاری اسلامی» را در ترکیه کنونی فراهم آورده است.

حزب عدالت و توسعه به رغم پیشینه‏ اسلامی‏اش و اسلامی بودن هویت مؤسسانش، از سوی گروه‏‌های مختلف به ویژه از جانب اسلام‌‏گرایان واقعی در دوره اخیر مورد انتقاد قرار گرفته است. این انتقادها بر دو اساس مبتنی است:

نخست اینکه منتقدان ادعا می‌کنند که حزب عدالت و توسعه با محو و نابودی اسلام‌‏گرایی، سرمایه‌‏ها و انرژِی [معنوی] مسلمانان را که در دوره‏ای طولانی انباشته شده بود، هدر داد. علی بولاچ را می‌توان به عنوان مهم‌ترین و برجسته‌‏ترین نماینده این قشر از منتقدین معرفی کرد. بولاچ در نوشته‏‌های خود از سه زیان عمده و اساسی بحث کرده است که حزب عدالت و توسعه بر اسلام‏‌گرایان وارد کرده است: به عقیده بولاچ، ورود روشنفکران اسلام‏گرا به مناسبات قدرت سیاسی و اداری «فلاکت» بزرگی بود که گریبان‏‌گیر جریان اسلام‌گرا شد. روشنفکران و اساتید دانشگاه طی فرایندی در مقام استراتژیست‌‏ها، مشاوران و کارمندان دستگاه اداری به خدمت حزب درآمدند. این درحالی است که به عقیده بولاچ این عناصر در آستانه انجام پروژه‌هایی در جهت تغییر جدی ذهنیت اجتماعی و عملی ساختن اسلام‌گرایی ناب و خالص در صحنه سیاست بودند.

دومین فلاکت بزرگ این بود که گروه‌‏های دینی و تشکل‌های مدنی از موهبت‏‌ها و نعمت‏‌های حاکمیت بهره‌‏مند شدند و راه ثروت اندوزی را در پیش گرفتند و در نتیجه ساخت غیردولتی و پویایی مستقل خود را از دست دادند. چنین وضعیتی حساسیت گروه‌‏ها و جماعت‌‏های دین را به انحرافات اخلاقی، مشکلات اقتصادی و انحطاط اجتماعی از میان برد و آنان را به این مسائل بی‏‌توجه کرد. این جماعت‌ها و گروه‌های دینی از آنجا که حزب حاکم را از آن خود می‌‏دانستند، به منافع شخصی خود اکتفا نکرده، شروع به استفاده از منافع دولتی نمودند و در نتیجه راهبردهایشان را در هماهنگی با جهت‌‏گیری‌های سیاسی و اقتصادی تعریف کردند. تمایل حزب عدالت و توسعه به مشارکت در پروژه‌‏های سلطه‌‏گران جهانی، مواضع و نگرش جماعت‌‏های دینی را خدشه‌دار نمود.

سوم اینکه اسلام‌گرایان ترکیه همچون سایر اسلام‏‌گرایان جهان اسلام بدون پرسش از ماهیت سهمناک و پر جبروت قدرت مدرن، برای به دست گرفتن آن دست به کار شدند. به عقیده علی بولاچ، حزب عدالت و توسعه یکی از «سطحی‌‏ترین و حریص‌‏ترین» نمونه‌های چنین تلاش‌هایی را به دست داد.

*بازنشر مطالب شبکه‌های اجتماعی به منزله تأیید محتوای آن نیست و صرفا جهت آگاهی مخاطبان از فضای این شبکه‌ها منتشر می‌شود.