چرا ایران به سمت تقویت روابط با شرق حرکت کرد؟

کارشناسان بسیاری معتقدند که روابط تجاری با کشورهای آسیایی به دلیل جمعیت بالا، هزینه‌های کمتر مبادلاتی و رقابت‌پذیری بیشتر، برای ایران مفیدتر از غرب است و کشورهای شرقی با کاهش وابستگی به آمریکا، شرکای امن‌تری برای ایران در برابر تحریم‌ها و چالش‌های اقتصادی هستند.

کد خبر: ۷۱۱۵

| |

به گزارش روایت فردا پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نگرش تصمیم‌گیرندگان سیاست خارجی ایران نسبت به روابط بین‌الملل دستخوش تغییرات عمده‌ای شد و اصل نفی سلطه بیگانگان به یکی از ارکان اصلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی تبدیل گردید. این تغییر نگرش در قالب محوری با عنوان «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» تجلی یافت. پس از فروپاشی شوروی و شکل‌گیری شرایط خودیاری نوین، باعث شد ایران در سیاست خارجی خود بازنگری کند و به جای پیروی از سیاست نفی رابطه با قدرت‌های جهانی، بر اساس اصل «نه شرقی، نه غربی»، به راهبرد «اتحاد با شرق» روی آورد. تمرکز بر کشورهای همسایهبا یک بررسی ساده در تاریخ سه دهه گذشته می‌توان مشاهده کرد که همواره دولت‌های مختلف در جمهوری اسلامی ایران با وجود تفاوت دیدگاه‌ها و رویکردها و با وجود پایگاه‌های اجتماعی متنوع، سعی خود را در بهبود روابط با غرب داشته‌اند؛ اما با همه تلاش‌های صورت گرفته و قدم‌های برداشته شده از سوی ایران در راستای اعتمادسازی، بدعهدی غرب بویژه امریکا همواره در مسیری صورت گرفته تا هیچ منفعت قابل توجهی از این روابط، عاید ایران نشود. لذا شاید بتوان گفت که یکی از دلایل رویکرد استراتژیک نگاه به شرق ایران، همین اتفاقات بوده است.

گسترش همکاری با روسیه و چین و طراحی مناسبات روابط خارجی بر مبنای فاصله گرفتن از کشورهای غربی را هم باید در همین راستا دانست؛ بخصوص اینکه کشورهای همکار ایران خود کم و بیش تحت تحریم‌های شدید امریکا و اتحادیه اروپا بوده‌اند.پس از روی کارآمدن دولت یازدهم و عطف تمرکز دستگاه سیاست خارجی به مذاکره و تعامل با غرب برای حل و فصل پرونده هسته‌ای، این نگرانی در اذهان تحلیلگران و ناظران ایجاد شد که رویکرد «نگاه به شرق» و بهره برداری از ظرفیت‌های عظیم مادی و معنوی آن مغفول واقع شود.این نگرانی پس از روی کارآمدن دولت دوازدهم نیز استمرار داشت تا آنکه پس از خروج یکجانبه آمریکا از برجام و بدعهدی اروپایی‌ها در اجرای تعهدات‌شان، دست‌اندرکاران و مجریان دیپلماسی کشور، تمرکز خود را در پیشبرد منافع ملی در قالب سیاست خارجی، معطوف بر کشور‌های همسایه کردند.

ایران به عنوان کشوری واقع در قاره آسیا با ۱۵ کشور شامل عراق، ترکیه، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، ارمنستان، کویت، قطر و عربستان سعودی، امارات متحده عربی، پاکستان، افغانستان، عمان، روسیه، قزاقستان و بحرین همسایه است و کارشناسان معتقدند که اگر دولت‌ها در گذشته برنامه‌ریزی بهتری برای حضور فعال‌تر در کشورهای همسایه داشته‌اند، ممکن بود امروز با چالش‌های کمتری در حوزه‌های ارزی و تجاری مواجه می‌شدیم. کارشناسان اقتصادی می‌گویند که به دلیل غفلت‌های صورت‌گرفته در سال‌های گذشته، رقبای ایران مانند ترکیه و چین توانستند با سرعت بیشتری وارد بازار کشورهای همسایه شوند و سهم بیشتری از این بازارها را به دست آورند، این در حالی است که گسترش تجارت خارجی ایران با این کشورها می‌توانست به رونق صادرات، واردات و کاهش اثرات تحریم‌ها کمک زیادی کند. محسن پاک آیین کارشناس مسائل بین الملل می‌گوید که سیاست نگاه به شرق موجب ایجاد تنوع در سیاست خارجی ایران شد تا دوستان بیشتری را در اقصی نقاط جهان پیدا کنیم که این از مزیت‌های سیاست خارجی ایران بود و جایگاه ایران را در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی تقویت کرد. اگر بتوانم همین رویه را دنبال کنیم چشم انداز مثبتی را خواهیم داشت.

چرا شرق به غرب ترجیح داده می‌شود؟مجموع جمعیت اروپا و آمریکا چیزی قریب به ۱.۳ میلیارد نفر است. قاره آسیا به تنهایی با بیش از ۴.۵ میلیارد نفر جمعیت، ۶۰ درصد جمعیت جهان را در خود جای داده است که این نمایانگر یک ظرفیت بزرگ در حوزه ی کشورهای آسیایی نسبت به حوزه ی غرب از حیث بازارهای متنوع برای اقتصاد ایران است.کشورهای غربی غالباً کشورهایی توسعه یافته هستند که بیشتر رابطه تجاری ما با آن ها از نوع تأمین مواد اولیه مورد نیاز صنایع آنها در قبال واردات محصولات مصرفی است. به دلیل ریشه دار بودن صنایع نیز توان رقابت با محصولات آن ها بسیار کمتر از کشورهای آسیایی در حال توسعه است؛ همین نیز موجبات تضعیف اقتصاد ملی هم از حیث تولید شده و هم به بیکاری دامن می زند. لذا تعامل با شرق، امکان برقراری توازن تجاری و رقابت بالایی را برای اقتصاد ایران به وجود می آورد.منافع مشترک بالاگره خوردن بسیاری از منافع سیاسی و اقتصادی و امنیتی کشورهای آسیایی با کشورمان به دلیل مواردی از قبیل همسایه بودن و نزدیک بودن فرهنگ ها، کم بودن هزینه های مبادلاتی و مواردی از این دست، زمینه ی تجارت ایران را با کشورهای آسیایی افزایش داده و می تواند رقم زننده ی مناسبات اقتصادی بهتری نسبت به غرب باشد. تشکیل و تقویت پیمان ها و مجموعه هایی مانند Asean و شانگهای و ایجاد قدرت های منطقه ای جدید، می تواند ضمن کاهش هزینه ها و رونق اقتصادی، به گره زدن بیش از پیش منافع کشورها کمک کرده و کاهش آسیب پذیری ایران از تحریم ها را به ارمغان بیاورد.

وجود رقابت قدیمی میان شرق و غرب از یک سو و وابستگی کمتر کشورهای آسیایی نسبت به کشورهای اروپایی به آمریکا از دیگر سو، سبب تبدیل شدن کشورهای آسیایی به شرکایی امن تر و مطمئن تر نسبت به کشورهای غربی و اتحادیه اروپا شده است. احمدی کارشناس بین الملل در این باره می‌گوید که « نباید فراموش کنیم در زمان اوج تحریم ها (و حتی همین حالا) این کشورهای غربی بودند که عین سیاست های آمریکا در قبال ایران را پیاده می کردند و درعین حال، کشورهای شرقی در همان زمان، سطح تعامل بهتری با ایران برای دور زدن تحریم ها را داشتند. وی ادامه می‌دهد که وجود کشوری مانند روسیه که در عرصه بین المللی دارای وضعیتی مشابه ایران است، می‌ تواند عامل مهمی برای رفع نیازهای اقتصادی متقابل در دوران تحریم ها و حتی پس از آن باشد.آنگونه که آمارها نشان می‌دهد کشورهای حوزه شرق در ۳۰ سال اخیر رشد چشمگیری در حوزه تکنولوژی داشته اند و به سطوح قابل قبولی از فناوری دست یافته اند. کشورهایی از قبیل چین، هند، روسیه، ژاپن، کره جنوبی و اندونزی از کشورهای پیشرو در این حوزه هستند و هر یک در حال تبدیل شدن به غول های تکنولوژی در زمینه ای هستند. بر همین اساس کارشناسان می گویند که با توجه به نزدیک بودن روابط سیاسی و فرهنگی ایران با کشورهای آسیایی، تعاملات گسترده با شرق به جای غرب می تواند مسیر هموارتری را در جهت انتقال تکنولوژی های روز به کشور، پیش روی کشورمان قرار دهد.

از بین بردن فشارهای اقتصادی دشمن با تعامل با همسایگان بسیاری از کارشناسان می‌گویند که از آنجایی که عمده کانال اثرگذاری تحریم های موجود بر اقتصاد ایران دلار است و از سویی کشورهای اروپایی هم عمدتاً دارای پول واحد یورو هستند که هم در اثر وابستگی به آمریکا و هم به دلیل یگانه بودن واحد پولی امکان تحریم مجدد وجود دارد، لذا تعامل با کشورهای شرقی که دارای پول های متنوعی هستند، جهت تعاملات دو یا چند جانبه پولی، یکی از راهکارهای کاهش و از بین بردن فشارهای اقتصادی دشمن است.شایان ذکر است مواردی که در بالا به آن اشاره شد بخشی از ادله مرتبط با سیاست تفوق نگاه شرق به غرب، آن هم در حوزه اقتصادی بود، که طبعاً می توان منافع آن را در حوزه های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی نیز مورد بررسی قرار داد.

بیانات رهبر انقلاب درباره تقویت روابط با کشورهای شرق و همسایگان با توجه به مطالبی که گفته شد یکی از اولویت‌های اصلی جمهوری اسلامی، تقویت روابط با کشورهای شرق و همسایگان بوده است که این موضوع در کلام رهبر معظم انقلاب به وضوح بیان شده است.رهبر انقلاب در سخنانی تأکید کردند که در سیاست خارجی، «ترجیح شرق بر غرب»، «ترجیح همسایه بر دور»، و «ترجیح ملت‌ها و کشورهایی که با ما وجه مشترکی دارند بر دیگران»، از اولویت‌های جمهوری اسلامی است. این رویکرد نه به معنای بی‌توجهی به غرب، بلکه به دلیل عدم اعتماد به سیاست‌های آمریکا و اروپا، و به منظور تأمین منافع ملی، اولویت به شرق داده شده است. ایشان در این رابطه افزودند که «دنیا فقط اروپا نیست»، و اشاره کردند که قدرت‌های جهانی امروز در مناطق مختلف تقسیم شده‌اند، از جمله در شرق که به ویژه در آسیا قدرت‌های بزرگی در حال ظهور هستند.سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در چارچوب سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ و با هدف «تعامل سازنده با جهان» شکل گرفته است. رهبر انقلاب در دیدارهای مختلف خود، از جمله در دیدار با رئیس و اعضای مجلس خبرگان رهبری و نیز در دیدار با رئیس‌جمهور ویتنام، بر ضرورت گسترش روابط با کشورهای آسیایی تأکید کرده‌اند. ایشان در دیدار با رئیس‌جمهور چین، همکاری با کشورهای مستقل و قابل اطمینان مانند چین را به عنوان راهبردی حکمت‌آمیز و استراتژیک معرفی کردند.

ایشان همچنین در بیان دیگری، نگاه به شرق را نه فقط از بعد سیاسی، بلکه از جنبه‌های علمی و اقتصادی نیز حیاتی دانستند. به ویژه در ارتباط با کشورهای پیشرفته آسیایی، رهبر انقلاب این تعاملات را بر همکاری با غرب ترجیح داده و بر این باورند که در این روابط می‌توانیم به صورت برابر و متقابل به تبادل علمی و فناوری پرداخته و از توانمندی‌های یکدیگر بهره‌برداری کنیم.نکته مهم دیگری که در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران قابل توجه است، این است که رویکرد «نگاه به شرق» به معنای پذیرش سلطه شرق نبوده و مغایر با سیاست «نه شرقی، نه غربی» است. رهبر انقلاب همواره بر استقلال کامل کشور تأکید کرده‌اند و از جمله در بیانات خود اشاره کردند که «عزت یک ملت در سیاست‌های گوناگون» و در تعاملات خارجی آن، در این است که از استقلال رأی برخوردار باشد و هیچ قدرتی نتواند اراده خود را بر آن تحمیل کند.در نهایت، سیاست جمهوری اسلامی ایران در زمینه روابط خارجی، به دنبال ایجاد همکاری‌های سودمند با کشورهای شرق و همسایگان، و همزمان با حفظ اصول استقلال و عدم پذیرش سلطه خارجی است. این رویکرد به ویژه در شرایط کنونی که روابط با غرب با چالش‌هایی روبه‌رو است، با هدف تحقق اهداف اقتصادی، تقویت جبهه چندجانبه‌گرایی، و بهره‌برداری از ظرفیت‌های منطقه‌ای و آسیایی، در اولویت قرار دارد.

انتهای پیام/